बुङ्गल नगरपालिका–३ का जनक बोहरा सिलदेवी मेलाका लागि हप्ता दिन नै सदरमुकाम चैनपुर बस्नुभयो । फर्कने बेलामा कोसेलीका लागि भन्दै उहाँले निरन्तर स्याउ खोज्नुभयो, त्यसमा पनि साइपालमै फलेको । दिनमा एक पटक बजार डुलिरहनुभयो । घर जान लागेकै दिन संयोगवस मल्लो बजारमा एक बोरा साइपाले स्याउ भेट्नुभयो र सबै खरिद गरेर घरतर्फ लाग्नुभयो ।
“उहाँले लगातार साइपालकै स्याउ किन खोज्नुभयो रु” धेरैको मनमा प्रश्न उब्जन सक्छ । बोहरालाई साइपाल बसेको लामो अनुभव छ । दसैँ तिहारको समयबाहेक उहाँ साइपालमै बस्नुहुन्छ । घर आउँदा विशेष गरी उहाँको कोसेली नै स्याउ हुन्छ । उहाँका छिमेकीले समेत साइपाले स्याउको स्वाद चाखेका छन् । बोहोरा घर आउन लागेको थाहा पाएपछि साइपाले स्याउकै माग हुन्छ ।
बजारमा जतिसुकै स्याउ आए पनि साइपालको जस्तो मीठो अन्त नहुने भन्दै चैनपुर आएको मौकामा स्याउ खोजेको उहाँले बताउनुभयो । उहाँले भन्नुभयो, “बजारमा धेरै प्रकारको स्याउ आउँछ । हाम्रै बझाङमा पनि विभिन्न क्षेत्रको स्याउ पर्याप्त हुन्छ तर, स्वादिलो भने साइपालकै हुन्छ ।” “बुङ्गलको स्याउको लोकप्रियता पनि कम छैन”, उहाँले भन्नुभयो, “साइपालको स्याउ धेरैजसो धेरै पटक खाएको हुँदा बुङ्गली स्याउको स्वादै लाग्दैन । स्याउ खानु पर्यो भने साइपालकै याद आइहाल्छ ।”
साइपालको स्याउले बजार पाए दिनमै लाखौँको बिक्री हुने उहाँले अनुमान गर्नुभयो । “साइपाले स्याउको बजार टाढा भएर मात्रै हो । नत्र त यो स्याउ तराईसम्म पुग्ने हो भने दैनिक दसौँ क्विन्टल बिक्री हुन्थ्यो ।” उहाँ भन्नुहुन्छ ।
खप्तडछान्ना गाउँपालिका–५ का कुलप्रसाद जोशी पनि साइपालको स्याउ सम्झिनेबित्तिकै मुख रसाउने बताउनुहुन्छ । साइपालका विभिन्न वडामा स्याउ सिजनमा नै धेरै पटक गएको हुँदा साइपाले स्याउ जतिको मीठो अन्य ठाउँको नलाग्ने उहाँले बताउनुभयो । “म जति पटक साइपाल गएँ, त्यति पटक नै एक÷एक झोला साइपाले स्याउ नै ल्याएँ ।” चिसोका कारण साइपालमा स्याउ मीठो हुने गरेको उहाँले बताउनुभयो ।
“साइपालको स्याउ सबैका लागि “डाँडापारि सुन छ”, भनेजस्तै छ”, उहाँले भन्नुभयो, “तर, खच्चरमा ढुवानी गरेर सदरमुकामसम्म ल्याएको स्याउ संसारभर उत्पादन हुने स्याउसँग दाँज्ने हो भने पनि उत्कृष्टमा पर्न सक्छ ।” साइपालको स्याउको स्वाद चाख्नेले कहिल्यै नबिर्सिने गरेको उहाँले बताउनुभयो । “पछिल्लो दुई वर्ष भने साइपालबाटै एक÷दुई झोला स्याउ खच्चरमार्फत मगाएँ”, उहाँले भन्नुभयो, “साइपालको स्याउ आयातभन्दा सस्तो पनि मीठो पनि ।” भारत तथा अन्य जिल्लामा आउने स्याउभन्दा रु २०÷३० सस्तो पर्ने गरेको उहाँले बताउनुभयो ।
साइपालमा स्याउ उत्पादन बढ्दै गएको छ । सुरूमा आफैँलाई खानका लागि लगाउने कृषक अहिले व्यावसायिक रूपमै गर्न थालेका छन् । साइपाल गाउँपालिकाका निवर्तमान अध्यक्ष राजेन्द्र धामीले मात्रै सयौँ बोट स्याउ लगाउनुभएको छ । “सुरूमा आफैँलाई खानका लागि दुई बोट लगाएको थिएँ । अहिले चार÷पाँच सय बोट लगाएको छु । पन्ध्र÷बीस बोट त फल्न लागिसके ।” उहाँले भन्नुभयो ।
धामीका अनुसार साइपालमा स्याउ ब्लक क्षेत्र भनेर कृषकले हजारौँ बिरुवा रोपेका छन् । “उत्पादन पनि भइरहेको छ तर, बजार नपाउँदा सस्तोमै गाउँमा बिक्री गरिरहेका छौँ ।” उहाँले भन्नुभयो । गाउँमा रु ६०÷७० मै बिक्री गर्ने गरेको उहाँले बताउनुभयो । “स्याउ ढुवानी गर्न निकै कठिन छ”, उहाँले भन्नुभयो, “बिरुवा रोपेको तीन वर्षमै फल्न सुरू भइसक्यो । बिक्रीका लागि बजारमा ल्याउन बाटो नै छैन । बोकेर सम्भव नै हुँदैन । थोरै थोरै सामान बोकेर फर्कने खच्चरमा पठाइरहेका छौँ । हिउँ परेपछि खच्चर ढुवानी पनि बन्द हुन्छ ।”
साइपालमा राजेन्द्र धामीजस्तै एक दर्जन किसानले स्याउ फलाउन सुरू गर्नुभएको छ । वडा नम्बर ४ को धुली, गजेरा, धलौन, लातडी, ज्यापी, सोगौली, सैनगाउँ र गजेरा, वडा नम्बर ५ को तिउना, पलौडी, काकरकोटमा स्याउको उत्पादन फस्टाउँदै गएको गाउँपालिकाका प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत राधाकृष्ण जोशीले बताउनुभयो ।
जोशीका अनुसार कृषि शाखाबाट लिएर स्याउको बिरूवाहरू कृषकले बढी रोप्न थालेका छन् । “कतिपयले उत्पादन गरेर बिक्रीसमेत गर्न थालिसके । कृषकले उत्पादन गरेको स्याउको बजारीकरणका लागि ढुवानी गर्न पालिकाले बजेट छुट्याएको छ । ढुवानीको लागि पैसा पर्दैन । कृषकले उत्पादन गरे पनि निकै फाइदा हुन्छ ।” उहाँले भन्नुभयो ।
यता कृषि ज्ञान केन्द्रले पनि साइपालमा स्याउ उत्पादन गर्नका लागि रु १५ लाख अनुदान दिएको बताएको छ । कृषि ज्ञान केन्द्र बझाङका प्रमुख टेकबहादुर विष्टले उच्च घनत्व स्याउ संरक्षणका लागि साइपालमा १५ लाख दिएको बताउनुभयो । उहाँले भन्नुभयो, “बझाङका विभिन्न ठाउँमा स्याउको सम्भावना भए पनि साइपालमा चिसो हुने हुँदा हामीले बढी जोड दिएका छौँ । त्यसैमाथि साइपालमा फल्ने स्याउ बजारको रोजाईमा पनि पर्न थालेको हो ।”
विष्टले स्याउका लागि सबैभन्दा चिसो ठाउँ भयो भने स्याउ स्वादिष्ट हुने बताउनुभयो । “चिसो ठाउँको उत्पादन स्वादिष्ट पनि हुन्छ, बजार पनि पाउँछ । त्यसैले हाम्रो पहिलो रोजाई पनि बर्सेनि हिमपात हुने क्षेत्र साइपाल परेको हो । अन्य पालिकामा पनि केन्द्रले सहयोग गर्दै आएको छ ।”
विष्टका अनुसार बझाङमा सबैभन्दा बढी स्याउ साइपाल, थलारा, खप्तडछान्ना, तल्कोट तथा बुङ्गलको सिरानीमा उत्पादन हुने गरेको छ । अन्य पालिकामा पनि स्याउको उत्पादन बढ्दै गएको उहाँले बताउनुभयो । यो सिजनमा मात्रै बझाङबाट डेढ सय मेट्रिक टन स्याउ निर्यात भएको विष्टले बताउनुभयो । “विभिन्न पालिकाबाट करिब डेढ सय मेट्रिक टन स्याउ निर्यात भएको छ भने जिल्लामै दुई÷तीन मेट्रिक टन बराबर खपत भएको अनुमान गरेका छौँ ।” उहाँले भन्नुभयो । जिल्लामै प्रति किलो रु सय बिक्री हुने स्याउ तराईंका जिल्लासम्म पुग्दा रु डेढदेखि दुई सयसम्म बिक्री हुने गरेको उहाँले बताउनुभयो ।
स्याउ बोकेरै कृषक
खप्तडछान्ना गाउँपालिका–६ पुजारीगाउँका डबलबहादुर खड्का उमेरले ७० वर्ष कटिसक्नुभएको छ । उहाँ युवा उमेरदेखि नै भारतको सिम्ला पहाडमा सिजनअनुसार धेरै पटक स्याउ बोक्न जानुभयो । आफ्नै भूमिजस्तो ठाउँमा पर्याप्त स्याउ फलेको देखेपछि डेढ दशकअघि नै उहाँले खालिगडामा करिब पाँच सय बिरुवा रोप्नुभयो ।
“अहिलेको जस्तो अनुदान केही थिएन”, खड्काले भन्नुभयो, “सिम्ला पहाडमा स्याउ बोकेर कमाएको पैसाले नै स्याउका बिरुवा खरिद गरेँ र आठ÷नौ फिटको अन्तरमा खाल्डो खन्दै रोपेँ । त्यसले तीन वर्षमै फल दिन थाल्यो । अहिले त्यसैबाट वार्षिक रु पाँच लाख बराबर आम्दानी भइरहेको छ ।” खड्काको स्याउ बारीमा अहिले ५० क्विन्टलको हाराहारीमा स्याउ फल्छ । बैतडीमा तालिम लिएर स्याउ खेती गरेका खड्काले व्यावसायिक रूपमा खेती गर्न थालेको दशकपछि मात्रै छान्नामा अन्य कृषकले व्यावसायिक रूपमा स्याउ उत्पादन गर्न थालेको उहाँले बताउनुभयो । “मैले सुरूमा खालिगडामा स्याउ रोप्न जाँदा अन्न उत्पादन हुने जमिनमा स्याउ लगाएर जङ्गल बनाउन थाल्यो भन्नेहरू तीन÷चार वर्षदेखि नै स्याउ माग्न थाले । पछि मेरै सल्लाहअनुसार नै धेरैले स्याउ खेती गरेका छन्”, उहाँले भन्नुभयो ।
